Имена числительные.
Имена числительные в татарском языке, находящиеся перед существительными и определяющие их количество или порядок, по категории принадлежности, числам и падежам никогда не изменяются:
ике күлмәк – два платья,
биш сум – пять рублей,
өч кило – три килограмма,
биш пачка печенье – пять пачек печенья.
Числительные, не имеющие при себе существительных, склоняются так же, как и существительные:
биштән өчне алу - от пяти отнять три,
унга бишне кушу – к десяти прибавить пять,
кибет сигездә ачыла – магазин открывается в восемь часов,
унга килү – приходить к десяти часам.
При этом надо отметить, что по лицам ( с категорией принадлежности ) и по числам числительные склоняются крайне редко:
минем бердән-берем – мой единственный (-ая, -ое),
синең бердән- берең – твой единственный (-ая, -ое),
аның бердән-бере – его (ее) единственный (-ая, -ое),
безнең бердән-беребез – наш единственный,
сезнең бердән- берегез – ваш (-а, -е) единственный (-ая,- -ое),
аларның бердән-бере – их единственный (-ая, - ое).
Числительное приобретает форму множественного числа в том случае, когда появляется необходимость показать приблизительное время:
сәгать алтыларда кибет янында очрашырбыз – около шести часов встретимся возле магазина, сәгать уннар тирәсендә килермен – часам к десяти приду. В татарском языке имеется 5 разрядов числительных:
- Количественные, отвечают на вопрос ничә? Сколько? Например:
бу урамда биш кибет- на этой улице пять магазинов.
- Порядковые, отвечают на вопрос ничәнче? Какой? Показателями этого разряда числительных являются аффиксы – нчы / - нче после гласных, -инчы /- енче после согласных: ашханә алтынчы катта – столовая на шестом этаже, кибет беренче катта – магазин на первом этаже.
- Приблизительные, отвечающие на вопрос ничәләп? ничәләгән? – примерно сколько? Показателями этого разряда числительных являются аффиксы – лап / -ләп, - лаган /- ләгән:чиратта алтылап кеше тора иде – в очереди стоя-ло около шести человек, унлаган кеше кибет ачылганны көтеп тора иде – около десяти человек ждали открытия магазина.
- Собирательные, отвечающие на вопрос ничәү? Сколько? Показателями этого разряда числительных являются аффиксы –әү/ ау: икәү кассага тора – двое стоят в кассу;
- Разделительные, отвечающие на вопрос ничәшәр? По сколько? Показателем этого разряда числительных являются аффиксы –ар /- әр после согласных, - шар / шәр после гласных: пакетларда икешәр кило шикәр комы – в пакетах по два килограмма сахарного песка.
- Дробные, отвечающие на вопросы ничә? күпме? сколько?. В них знаменатель получает форму исходного падежа: -дан / дән, - нан / -нән: бәлешнең икедән-бер өлешен сатып алдым - купила одну вторую часть пирога ( купила часть пирога или кусок пирога).
Упражнения.
1. Просклоняйте по падежам числительные.
Алты, җиде, тугыз, ун.
Образец.
Основной п – бер
Притяжательный п – бер+ нең
Направительный - бер+гә
Винительный п. Бер+не
Исходный п. Бер+дән
Местно-временной п - бер+дә
2. Прочитайте загадку, переведите определите форму числительных.
Бу дөньяда бар дүрт агай: берсе һаман йөгерә – бер дә армый, икенчесе гел ашый – бер дә туймый, йченчесе гел эчә – бер дә туймый, дүртенчесе гел җырлый – бер дә талмый.
( су, ут, җир, җил)
Слова и выражения.
Ашый- ест
Дөнья – мир
туймый – не насыщается
Агай – брат
эчә - пьет
Һаман- всегда
җырлый - поет
Йөгерә – бежит
талмый – не утомляется
Армый – не устает
Гел - всегда
По строению числительных можно разделить на простые, сложные и составные. Простые числительные татарского языка: бер –один, ике- два, өч – три, дүрт – четыре, биш – пять, алты- шесть, җиде –семь, сигез – восемь, тугыз – девять, ун –десять,йөз – сто, мең – тысяча. Сложные существительные образуются следующим образом6 название десятка + простые числительные до десяти, например ун+бер- одиннадцать, ун+ике – двенадцать, ун+ тугыз – девятнадцать.
Составные числительные
егерме бер – двадцать один,….
Егерме тугыз – двадцать девять
Утыз бер – тридцать один…..
Утыз тугыз – тридцать девять
Кырык бер – сорок один……
Кырык тугыз – сорок девять
Илле бер- пятьдесять один…..
Илле тугыз – пятьдесять девять
Алтмыш бер – шестьдесять один….
Алтмыш тугыз – шестьдесять девять
җитмеш бер - семьдесять один….
Җитмеш тугыз - семьдесять девять
Сиксән бер - восемьдесять один….
Сиксән тугыз - восемьдесять девять
Туксан бер – девяносто один.......
Туксан тугыз – девяносто девять
Йөз унбер – сто одиннадцать
Мең ике йөз унбер – тысяча двести одиннадцать и т.д.
Упражнения. 1.
Напиши прописью следующие числа.
1, 2, 5, 8, 9, 10, 22, 30, 40, 54, 64, 73,86,95,100,111, 141, 1917, 1989, 1990, 10410,40256, 100100, 8004, 450048.
2. От следующих чисел образуйте порядковые, приблизительные , собирательные разделительные числительные.
10, 15, 4, 6, 110, 550, 1000, 1050, 80, 60.
3. Составьте ответы на следующие вопросы:
- сез ничәнче елгы?
- сезнең эниегез ничәнче елгы?
- сезнең этиегезгә ничә яшь?
- сезнең ничә балагыз бар?
-сезнең олы балагызга ничә яшь?
- сезнең кече балагыз ничәнче елда туды?
Слова и выражения.
ничәнче елгы – с какого года
тудыгыз- родились
ничә яшь – сколько лет
олы бала – старший ребенок
кече бала- младший ребенок
4. Опишите свой режим по следующему образцу.
Мин иртәнге алтыда торам – я утром встаю в шесть часов.
Җиденче яртыда иртәнге ашны ашыйм - в половине седьмого завтракаю. Сигезенче унбиш минутта эшкә китәм – пятнадцать минут восьмого ухожу на работу.
Сигез тулып унбиш минутта эшкә барып җитәм – в восемь часов пятнадцать минут доезжаю до работы
Биш туларга унбиш минутта эш көнем бетә – без пятнадцати пять рабочий день заканчивается.
Кичке алтыда өйгә кайтып җитәм – в шесть вечера приезжаю домой.
5. Прочитайте и переводите диалог.
- Илнур, башта базарга барабызмы, әллә универмагкамы?
- Башта универмагка барый, балаларга бүләкләр карыйк. Шуннан базарга барырбыз. Әнә тугызынче трамвай да килә.
- Яхшы... Без өченче тукталышта төшәбезме?
- Әйе. Беренче тукталыш "Яшьләр үзәге”, икенчесе – "Цирк”, өченчесе – "Вокзал”. - Универмаг ничәдән-ничәгә кадәр эшли?
- Иртәнге тугыздан кичке сигезгә кадәр.
- Башта икенче катка менәбезме?
- Әйе, пәрдәгә тукыма карарга кирәк.
- Менә бу сигез мең сумлык тукыма сиңа ошыймы?
- Бик ошап җитми. Әнә унбер мең сумлыгы ошый.
- Миңа да ошый. Безнең тәрәзәгә күпме тукыма кирәк булыр микән?
- Ике метр да җитмеш биш сантиметр .
- Ике дә сиксән итеп алам.
- Беренче катка төшәбезме?
- Әйе, баларарга бүләккә уенчыклар карыйк.
- Маратка өч мең сумлык машина алыйк, а Гөлназга әнә теге дүрт мең сумлык курчакны.
- Рәхим итеп безгә машина һәм курчак бирегезче.
- Рәхим итегез.
- Хәзер базарга барыйк инде. Әйдә троллейбус тукталышына. Әнә беренче троллейбус килә.
- Ерак китмик, без беренче тукталышта ук төшәбез.
- Башта сыер ите алыйк. Сез сыер итен күпмегәме сатасыз?
- Бер мең җиде йөз сумнан. Ничә килограмм алырга телисез?
- Ике килограмм. Ә сарык итегез ни бәя?
- Сарык ите бер мең дүрт йөз. Күпми үлчим?
- Кило ярым.
- Рәхим итегез. Сездән биш мең биш йөз сум.
- Мин сезгә ун мең бирәм.
- Димәк, мин сезгә дүрт мең биш йөз сум акча кайтарырга тиешмен. Рәхим итегез. - Рәхмәт.
- Хәзер яшелчә кибетенә керик тә, шуннан өйгә кайтып китәрбез.
- Безгә нәрсәләр кирәк?
- Бишләп чөгендер, берәр кәбестә, бер-ике килограмм алма, берәр кило кишер.
- Без өй янындагы яшелчә кибетенә барырбыз. Әйберләрне өйгә кайтарыйк.
- Яхшы, төштән соң шунда барып кайтырбыз. Бер сәгатьтән алар төшкә ябылалар. - Аларның төшке яллары бердән икегә түгелмени? - Юк, алар уникедән бергә кадәр ял итәләр.
- Яхшы, әйдә дүртенче троллейбуска утырыйк.
Слова и выражения.
Башта – сначала
базарга барабызмы? – пойдем на рынок?
Әллә – или
бүләкләр карыйк – посмотрим подарки
Шуннан – оттуда
Әнә – вот
Килә – идет
өченчесе тукталыш – третья остановка
төшәбезме? – выходим?
ничәдән-ничәгә кадәр? –со скольки до скольки?
икенче катка менәбезме? – поднимаемся на второй этаж?
пәрдәгә тукыма – отрез на шторы
карарга кирәк – нужно посмотреть.
Менә бу - вот это
сигез мең сумлык – по восемь тысяч рублей
ошыймы? – нравится?
Бик ошап җитми – не очень нравится
кирәк булыр микән? – нужно ли будет?
Ике дә сиксән итеп алам – покупаю два восемьдесять
төшәбезме? – спускаемся ли?
уенчыклар карыйк – игрушки посмотр
курчак – кукла
Рәхим итеп бирегезче – дайте пожалуйста
Ерак китмик – далеко не пойдем
Ук – же
сыер ите - говядина
Сарык ите – баранина
ни бәя? – по какой цене
акча кайтарырга тиешмен – должен вернуть сдачу
яшелчә кибете – овощной магазин
өй янында – около дома
Әйберләрне өйгә кайтарыйк – вещи отнесем домой.
төштән соң – после обеда
барып кайтырбыз - сходим
төшкә ябылалар – закрываются на обед
ял итәләр – отдыхают.
|